حفظ هویت ملی سنگ بنای دست یابی به هویت انسانی است، که برای تقویت خودباوری و اعتماد به نفس در مقابل بیگانگان کاملا ضروری به نظر می رسد. ولی با فرض حذف هر نوع سلطه جویی و حرکت به سوی هویتی فراملی، هویت انسانی برتری می یابد. حماسه سرایی فردوسی با ترویج آزاد منشی، نیک اندیشی، انعطاف پذیری هوشیارانه و دین باوری، زمینه تعامل اندیشه ها را در پرتو هویت فرهنگی فراهم می کند. نگرش جهانی شدن هویت با ظهور اسلامی آغاز می گردد و در قلمرو  ادبیات با تاثیر پذیرفتن زبان فارسی از اندیشه های عرفانی استمرار می یابد.مولوی در اوج قله ادبیات عرفانی احیاگر هویت انسانی است. سر تکوینی زبان و ادبیات فارسی از ملی گرایی فردوسی تا انسان گرایی یا فراملی گرایی مولوی فتح الباب دست یافتن به هویت جهانی است.

موحد واقعی همان انسان کامل است که به مقام شهود و تجلی رسیده که بالاترین مرتبه آن متعلق به حضرت ختمی مرتبت (ص) است. یکی از افرادی که به این موضوع پرداخته در عین عدم به کارگیری اصطلاح «انسان کامل» آن را به صورت محوری در اشعار خود بیان نموده، سنایی غزنوی، شاعر و عارف قرن ششم هجری قمری است. وی در بیان مرتبه انسان کامل از پیامبران الهی و نقش آنان در هدایت بشر به سوی معرفت الهی بسیار سخن گفته و راه رسیدن به مقصد نهایی را در پیروی از آنان می داند. ایشان به مقام «حیرت» به عنوان خواسته انبیاء الهی در معرفت و وصول به حق و مقام فناء فی الله و بقاء بالله و نقش عقل بشر در رسیدن به این مقام اشعار پر محتوایی دارد. همچنین ایشان معتقد به پیروی از شریعت در مسیر طریقت تا وصول به حقیقت می باشد و آن را روش انسان کامل در رسیدن به حق می داند.

انسان، علت غایی عالم افرینش است. هر چند به صورت ظاهر در مرحله آخر افرینش قرار گرفته است ولی به حسب معنی، نخستین خلقت است، زیرا مقصود از افرینش، ظهور صفات و افعال الهی است و انسان مظهر این ظهور است. به اعتقاد مولانا، اگرچه در ظاهر میوه از درخت پدید می اید، اما مقصود اصلی از درخت، میوه است. نیز در مورد انسان اوست که علت نهایی و ثمره افرینش است. این انسان که علت غایی افرینش است، محل تجلی صفات و اسما و افعال حقیقت مطلق است، اما دریغا که در تکاپوی زندگی مادی از لطیف ترین حقیقت روحانی خویش غافل گشته و مرات ضمیرش که تماشاگه جلوه های سرمدی بود، از غبار تعینات مادی، پوشیده گشته است:عشق خواهد کین سخن بیرون بوداینت دانی چرا غمار نیست                        اینه غماز نبود چون بودزان که زنگار از رخش ممتاز نیستزدودن این غبار، نتیجه شور و شوقی است که آدمی در رهایی از خود و نیل به عالم ملکوت دارد. با این شوق رهایی چنان در عرصه کشاکش تعینات نفس و جان، هم سو با جان به مقابله با نفس برمی خیزد که به مرحله فنا و بی خودی دست می یابد تا این که قبل از آن که بمیرد و قالب تن را رها کند، وجود را با هر چه در آن است از جسم و جان به پرواز در می آورد و مصداق این حدیث می گردد:«موتوا قبل ان تموتوا» مولانا نیز با طرح داستان هایی چون بازرگان و طوطی و ... نشان می دهد که غایت سلوک عارف همین مرگ ارادی است. این همان فنای در وجود معشوق است که اتصال را برای او ممکن می سازد. در این مقام است که سالک به شهود می رسد و آن چه می بیند و می شنود و انجام می دهد در حقیقت به حق است نه به خود. به نوعی استغراق می رسد که ناشی از حیرت عارف از مشاهده جلال حق است.رو که بی یسمع و بی یبصر توی                        سر توی چه جای صاحب سر تویدر این مقام اگر عارف بخواهد غوغای درونش را بازگو کند از آن جایی که درک این عالم بی متنها ورای حد آدم خاکی است و فقط عارف کامل ان را درک می نماید، سخنان او صورت شطحیات بخود می گیرد وگرنه از دید مولانا، نغمه ای که در درون انسان کامل است، انعکاس نغمه حق است و سخن حلاج در حقیقت اوای مرتعش تارهای وجودش بود، وجودی که بی خودی را تجربه می کرد، او نبود، حق بود.برمن از هستی من جز نام نیست                        در وجودم جز توای خوش کام نیستبه اعتقاد مولانا آن چه در این کمال، عارف بدان می رسد، استغراق در ذات حق است نه حلول زیرا در این مرتبه عارف به حق می پیوندد، جز به کل می رسد نه آن که کل گردد یا حق گردد.

چکیده فارسی:عرفان و تصوف مکتبی است که مانند بسیاری از مکاتب، بدنبال شناخت حقیقت وجود و ذات لایزال الهی است، با این تفاوت که مبدأ و منشأ اندیشه های صوفیانه، دین مبین اسلام و وحی و حدیث و روایت است.در اندیشه های محوری عرفان، انسان کامل از ارکان حائز اهمیت بشمار می رود که مظهر تجلی صفات الهی، آگاه از اسرار هستی، واسطه فیض پروردگار و جامع کمالات الهی است که با القاب و عناوینی مانند: قطب، مرشد، جام جهان نما، ولی، خلیفه خدا، چشمه حیات، خضر و ... نامیده شده است.حکیم نظامی ضمن نگرش فلسفی وار به جهان هستی و آشنایی با حکمت نو افلاطونی و اشراقی، با کاربرد اصطلاحات صوفیانه مانند: عشق، باده، خرابات، ساقی و دیگر تعابیر عرفانی در منظومه های خود، موجب شده که او را متمایل به تفکرات عارفانه بشمارند.در تعابیر حکیم گنجه، انسان کامل، همان خلیفه الله، قطب، خضر، ولی، آیینه، آب حیات و ... است که شباهت و اشتراک فراوان با تعابیر اهل تصوف دارد. در این مقاله به تبیین نگاه نظامی به انسان کامل و تقارن اندیشه های او با تفکرات عارفانه و صوفیانه به شیوه توصیفی تحلیلی و ابزار کتابخانه ای پرداخته شده است.   چکیده عربی:علم العرفان و التصوف مثل باقی العلوم، یسعی فی معرفة حقیقة الوجود، و ذات الازلیة الالهیة، ویعتمو مبدأ نظریة الصوفیة علی دین الاسلام و الوحی و الحدیث.تتأصل نظریه العرفائ علی معرفة الانسان الکامل الذی هو مظهر لتجلی الصفات اللهی، و ایضا معرفة اسرار الکون، و واسطة الفیضی الالهی، و الذی جامع لکمالات الالهیة، الذی یعرف هذا الانسان الکامل بالقاب مقددة عند العرفاء، کالقطب، و المرشد، و الولی، و خلیفة الله، و عین الحیاة و الخضر و مال القاب غیرها.الحکیم النظامی ضمن اطار النظریة الفلسفیة له لعالم الکون، و التعرف علی حکمه الافلاطونیة الحدیثة، و الاشراقیة، استخدم الاصطلاحات العرفانیة فی هذا المجال و مال الی الفکر العرفانی، کالعشق، و الکأس، و الخمرة و... و استخدم هذه الکلمات فی نظریة العرفانیة.یظهر من کلمات الحکیم النظامی انه مال الی نظریة اهل التصوف هذه الکلمات هی:الگنجة، و الانسان الکامل الذی هو خلیفة الله، و القطب، و الخضر، و «لولی» و المرآة، و ماء الحیاة و غیرها من الکلمات التی تسعمل عند اهل التصرف.فی هذا التحقیق لجاء کاتب السطور الی بیان نظریة الحکیم النظامی، و تعریف الانسان الکامل و تقارن نظریاته مع تفکرات العرفائ و الصوفیة.

صراط مستقیم هدف و مقصدی است که انسان به تعلیم الهی، هدایت به آن را حداقل ده بار در شبانه روز از خداوند طلب می کند. صراط مستقیم راهی است که خود مقصد است و کمال و حقیقت انسان، در آن راه بودن است. مقاله حاضر نتیجه پژوهشی در متن آیات قرآنی است که اثبات انطباق حقیقت عرفانی انسان کامل (همان امام معصوم در تفکر شیعی) با صراط مستقیم را بدون ارجاع مستقیم به آراء عرفا می نماید. دراین راستا از روش تفسیری قرآن به قرآن وتدبر در آیات با استناد به منابع کتابخانه ای استفاده می شود. در نهایت با 9 دلیل به این نتیجه می رسد که لطف و رحمت خاص خداوند تعلق گرفته تا از میان بشر بندگان حقیقی خویش را که در ذات خدا فانی و در بقاء او باقی شده اند، برگزیده و با علمی از جنس علم خود، آنان را مخصوص و به زیور عصمت متصف ساخته تا عموم بندگان را برای وصول به ولایت خویش؛ به تبعیت و اطاعت و ولایت آنان امر فرماید. این واصلان حقیقی که دارای جاذبه ولایی شده و قدرت تصرف یافته و شاهدان بر اعمال و قلوب اند، دارندگان مقام امامت و هادیان به امر الهی هستند. فقط اینان اند که هادی بشر به سوی ولایت الهی می باشند.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

نظریه انسان کامل در عرفان اسلامی برگرفته از متن اسلام (قرآن و سنت) است و تاریخی به بلندای تاریخ ادیان بالاعم و تاریخ اسلام بالاخص دارد. پس از توحید و معرفه اله، هیچ موضوعی به قدر و منزلت انسان شناسی مدنظر ادیان الاهی نبوده است، چراکه انسان کامل مظهر اتم و جلوه اعظم توحید است. در میان ادیان الاهی، اسلام و در میان اندیشمندان اسلامی، عارفان و حکیمان الاهی بیش از همه و در میان ایشان، ابن عربی بیش از دیگران به این مهم عنایت ورزیده است. برای نمونه، آیاتی چون «سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی أنفسهم حتی یتبن لهم انه الحق» (فصلت/53)، «فی الارض آیات للموقنین و فی أنفسکم أفلا تبصرون» (ذاریات/21) و احادیثی چون «من عرف نفسه فقد عرف ربه» (5، صص: 11،20،55)، «اعرفکم بنفسه أعرفکم بربه» (4، ص: 438)، شواهدی بر این مدعا هستند. مقاله حاضر پژوهشی است در این راستا.

شناخت انسان و توجه به ابعاد وجودی او، همواره مورد توجه همة علما و عرفا بوده است. یکی از عرفایی که به بررسی عرفانی انسان کامل پرداخته است قونوی است. از خصایص قونوی آن است که علاوه بر فهم عمیق مقاصد ابن عربی، به جهت دارا بودن از قدرت فلسفی و عقلانی بالا، توانسته عرفان نظری را به لحاظ مقام اثبات به طور منسجم و در ساختاری علمی و فنی ارائه کند و با ناظر بودن به فلسفه و همانند آن، موضوع و مبادی و مسائل عرفان نظری را تبیین نماید و سعی کرده دغدغه های یک فیلسوف را در عرفان پاسخ دهد. او همانند ابن عربی هرگز از شهودات خود دست نکشیده است لکن با قدرت علمی و فلسفی خود توانست، تبیین علمی و فلسفی از مشاهدات خود ارائه و آنها را با نظر فلاسفه تطبیق و سپس داوری نماید. او نیز به سان دیگر عرفا به این نتیجه دست یافت که انسان تنها مظهر از مظاهر حق است که انگونه که حق می خواهد او را مظهریت می کند. در اندیشه او انسان تلفیقی از نفس و بدن است، نفس انسانی جوهری بسیط و مجرد است که اصالت با اوست. در این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی است به بررسی عرفان فلسفی قونوی می پردازیم و به دنبال تببین این مسئله هستیم که انسان کامل از دیدگاه قونوی کیست و چه ویژگی هایی دارد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

در مواجهه با نقش مایه و نماد تاریخی چلیپا پرسش های بیشماری به ذهن خطور می کند. اینکه دین اسلام چگونه چنین نقشمایه هایی را که استفاده از آن در بین اقوام و ادیان مختلف متدوال بوده، به فرهنگ خود پیوند زده است؟ «چلیپا» به مثابه رمزی که دارای لایه های فراوانی است، تداعی کننده چه چیزی در فرهنگ اسلامی است؟ ارتباط این نماد با انسان کامل در عرفان و دین اسلام چیست؟ با توجه به معانی گسترده این رمز و محافظه کاری دین اسلام در پیوند و اخذ عناصر از فرهنگهای پیشین، چگونه مفاهیم منطبق با جهان بینی و آرمانهای اسلامی از درون آن استخراج شده و انتقال یافته است؟ مهمترین یافته، تطابق و همخوانی میان این رمز و انسان کامل در ادیان مختلف به ویژه در اسلام و نیز چگونگی حضور این رمز در فرهنگ و تمدن و تزئینات معماری اسلامی است. پژوهش حاضر منتج از این فرضیه است: «چلیپا» با قابلیت هرمنوتیکی فراوان، به مثابه رمزی مقدس اجازه تاویل و تفسیر را به مخاطبان خویش داده است و به عنوان نماینده و رمز انسان کامل از نظر خصایل، دارای شباهت های فراوانی با او است. از سوی دیگر در این پژوهش، سیر تحول «چلیپا» در ارتباط با تاثیرگذاری بر اقوام و ادیان و آیین های مختلف و تاثیرپذیری در بستر تاریخی در یک یا چند مقطع زمانی، بررسی خواهد شد.